Eski bir hazine: Ortadoğu'nun ilk matbaası yeniden hayat bulmak için bekliyor
Ortadoğu'nun ilk matbaasına ait el ile çalışan nadir matbaa makinesi, Mardin şehrinde bulunuyor. Bu matbaa makinesi, Deyrulzafaran Manastırı'na ait ve Antakya Süryani Kilisesi'nin Patriği Moran Mor İğnatiyos tarafından 1889 yılında İngiltere'den getirilerek hizmete sunuldu. Manastır müzesinde, bu tarihi matbaa makinesi ile basılmış olan iki kitapçık da sergileniyor.
Bölgeye ilk matbaayı getiren isim ise 4. Petrus olarak bilinen ve uzun yıllar patriklik görevini yürüten bir din adamıdır. 1874 yılında gerçekleştirdiği İngiltere ziyareti sırasında satın aldığı matbaayı 1876 yılında Manastır'a getirtmiş. Matbaa, Mardin'deki patriklik merkezi olan Deyrulzafaran Manastırı'nda yerleştirilmiş. İlk başlarda ek binalardan birine konulan matbaa, daha sonradan özel bir bina inşa edilerek 1882 yılında buraya taşınmış. Matbaanın işleyişi yoluna girdikçe, kâğıt kesme makinesi gibi diğer parçalar da getirilmiş, matbaa gelişmiş ve genişlemiştir. Hatta "Hikmet" adlı bir süreli dergi de bu matbaada basılmış.
Matbaa hakkında bilgi veren Gabriel Akyüz, yaptığı birçok araştırmaya göre bu matbaanın Ortadoğu'nun ilk matbaası olduğunu belirtti.
Yaptıkları tarihçe araştırmaları hakkında bilgi aktaran Gabriel, “İlk kez bu matbaa hakkında 1995 yılında bir çalışma yaptım. Yayınladığım kitapla ilk kez matbaanın sesi duyulmaya başladı. 4-5 sene önce de tekrar bu matbaa ile ilgili yazdığım kırklar Kilisesi tarihçesinde detaylarıyla dile getirdim. Bu matbaa araştırmalarıma göre bölgenin ilk matbaasıdır. 1876 yılında dönemin 4. Petrus İngiltere’ye gider ve orada kurulan bir dernek Süryani okullara yardım derneği İngilizler tarafından kurulmuştu ve bu dernek üyeleri tarafından bu matbaayı kendisine hediye etmişlerdir. Patrik Petrus da o matbaayı Halep’e ilk başta göndermiş. Oradan da Deyrulzafaran’a getirildiğinde matbaayı özel bir bina yapılmış. 1881 yılında matbaa bu binaya yerleştiriliyor. Ancak onu çalıştıracak kimse yoktu. Matbaayı çalıştırmak için İngiltere’den bir usta getirilerek çözüldü.” dedi.
“Matbaada 1969 yılına kadar 4 dilde basım yapmaya başlandı”
Matbaanın 1969 yılında 4 dil Osmanlıca, Süryanice, Arapça ve Farsça olmak üzere 4 dille basım yapıldığını belirteren Akyüz, “Matbaa, 1’inci Dünya Savaşı nedeniyle yayın faaliyetine ara verir. Kadrosunun dağılması üzerine Hikmet Dergisi de, Beyrut’ta Patrik III. İlyas’ın teşvikiyle 1927 yılında yeniden yayınlanır. 1933 yılında Patriğin Hindistan’da ölümü üzerine derginin yayınına bir kez daha ara verilir. Matbaa Cumhuriyet’in ilk yıllarında faaliyetini sürdürmeye devam ettirmiştir. Hatta bu dönemde Mardin’de bulunan tek matbaa olması hasebiyle Devletin resmi evrakları dahi burada basılır. Fakat bu tarihten sonra matbaanın faaliyeti durur. Çünkü Türkiye dışına çıkarılan Patriklik nedeniyle matbaayı çalıştırma heyecanı ve cesareti kaybolur. Matbaada 1969 yılına kadar 4 dilde basım yapmaya başlandı. Osmanlıca, Süryanice, Arapça ve Farsça ile basılmaya ile 1953’e kadar Hikmet dergisi basılıyordu.” açıklamasını yaptı.
Gabriel, uzun süredir harabeye dönüşmüş olan matbaanın onarılmasını beklediklerini bellirterek, “Bu matbaa, 1925’lere kadar faal olduğunu biliyoruz ve sonradan atıl bir vaziyette günümüze kadar geldi. En sonunda 1947 yılında Kırklar Kilisesi’ne getirildi. 1955’lere kadar bu matbaa çalışmaktaydı. Daha sonra bazı sebeplerden dolayı matbaa kiraya verildi. Ben buraya 1985 yılında geldiğimde matbaanın parçaları dağılmış bir vaziyette olduğuna şahitlik ettim. O bütün parçaları bir araya getirip bir odada bulundurduk. Matbaadan geriye kalan parçaların bir kısmı Manastır’da diğer bir kısmı da Mardin’deki burada yani Kırklar Kilisesi’nde sergilenmektedir.” şeklinde aktardı.
