Tarih boyunca Mitaniler, Abbasiler, Mervaniler, Büyük Selçuklular, İnaloğulları, Nisanoğulları, Artuklular, Eyyubiler, Anadolu Selçukluları, Akkoyunlular ve Osmanlı gibi birçok medeniyete yurt olan Diyarbakır, tarihin bilinen en eski şehirlerinden birisi.
Güneydoğu Anadolu Bölgesinin tam ortasında stratejik bir noktada yer alan Diyarbakır, tarih boyunca jeopolitik önemi nedeniyle, ilk çağlardan bu yana Akdeniz’i Basra körfezine, Karadeniz’i Mezopotamya’ya bağlayan bir konuma sahiptir. Diyarbakır’ın, doğal bir geçiş yolu olması her dönemde çekiciliğini arttırmış ve medeniyetlerin iz bıraktığı bir şehir olmuştur. Diyarbakır, tarihin derinliklerinden gelen sayısız kültürün kucaklaştığı bir kenttir.
Tarih boyunca Amida, Amidi, Amid, Kara-Amid Diyar-Bekr, Diyarbekir ve Diyarbakır adlarını alan kent, Güneydoğu Anadolu bölgesinin orta bölümünde El-Cezire denilen bölgede yer almaktadır.
Peki bu kadim kentin en eski ilçesi hangisi? Diyarbakır’da yaşamın olduğu en eski ilçe hangisi? Ergani mi? Sur mu? Yoksa Bismil mi?
Şu ana kadar yapılan çalışmalar ve arkeolojik kazılara göre Diyarbakır’ın en eski yerleşim birimi Bismil İlçesi. 1936 yılında ilçe statüsüne kavuşan Bismil, 12 bin yılı aşkın tarihi ile Diyarbakır’ın en eski ilçesi durumunda.
2000 yılından bu yana Bismil ilçesinde yapılan arkeolojik çalışmalar sonucunda, M.Ö. 10.400-9250 yıllarında “Körtik Tepe”de yerleşik hayata geçildiği ortaya çıktı.
Son yıllarda yapılan kazılar ve çalışmalar ile buradaki yaşamın milattan önce 10 bin 450 yıl öncesine dayandığı tahmin ediliyor. Göbeklitepe’den yaklaşık 1000 yıl daha eski olduğu bilinen Bismil Körtik Tepe, Yakın Doğu’da bilinen en eski yerleşim yerlerinden birisi.
Bu kazılar yapılana dek, insanların av peşinde yiyecek topladığı biliniyordu. Yerleşik düzen söz konusu değildi. Körtik Tepe’de yerleşik düzeninin bütün gereklerini yerine getiren, tarım öncesi bir topluluk olduğu keşfedildi. Bu, dünya insanlık tarihinde bir ilk olarak kayıtlara geçti. Buna göre, insanlar tarımdan önce de yerleşik hayata geçmiş bulunuyordu.
Bismil körtik Tepe, tarihe ışık tuttu
Körtik Tepe’de ortaya çıkarılan eserlerden önce; tarımın keşfiyle insanların yiyecek aramaktan vazgeçip bunun yerine yiyecek üretimine başladığı, bunun da yerleşimi zorunlu kıldığı gibi bir kural vardı. Çok genel geçer olan bu kural, Körtik Tepe’deki keşifler ile geçerliliğini kaybetti.
Körtik Tepe’de ortaya çıkarılan eserler bilinenlerin yeniden ele alınmasını zorunlu kıldı. Çünkü Körtik Tepe'de avcılık ve toplayıcılık yapıp, yerleşik düzende yaşayan bir topluluk olduğu yapılan kazılarda ortaya çıktı.
Bismil'de Asur, Helenistik ve Roma İmparatorluk dönemlerine ait tabakalar bulundu
Bismil Üçtepe Höyüğünde yapılan kazılarda Asur, Helenistik ve Roma İmparatorluk dönemlerine ait tabakalar tespit edilmiştir
Bismil’in bir diğer tarihi yerleşim yeri ve kazı alanı olan Üçtepe Höyük’te yapılan kazılarda Asur, Helenistik ve Roma İmparatorluk dönemlerine ait tabakalar bulundu.
Üçtepe Höyüğünde, İlk Tunç Çağı’ndan Roma Dönemi’ne kadar uzanan 13 yapı katı ortaya çıkarılmıştır. Üçtepe ve kazıları devam eden bazı höyükler Asur medeniyeti tarihi açısından önemli arkeolojik alanlardır. Bunların yanında Hakemi Use Höyüğü, Salattepe, Ziyarettepe Höyüklerinin kazıları da devam etmektedir.
Hakemi Use Höyüğü, Salattepe, Ziyarettepe Höyüklerinde yapılan kazılarda;
Erken Kalkolitik Çağ,
Orta Kalkolitik Çağ,
Geç Kalkolitik Çağ,
Erken Tunç Çağı,
Orta Tunç Çağı ve Geç Tunç Çağı,
Erken Demir Çağı,
Orta Demir Çağı ve Geç Demir Çağı, Helenistik Dönem ve Roma Dönemi,
Orta Çağ,
Geç Roma Dönemi / Sasani İmparatorluğu / Erken İslam Dönemi gibi dönemlere ait bulgular elde edilmiştir.
En eski ilçelerden birisi de Ergani
Anadolu’nun en eski tarımcı köy topluluklarının en güzel örneğini veren Ergani yakınlarındaki Çayönü Tepesi, günümüzden 10.000 yıl öncesine dayanan tarihiyle sadece bölge tarihimize değil dünya uygarlık tarihine de ışık tutmaktadır. Paleolitik ve Mezolitik devirde de Diyarbakır ve çevresindeki mağaralarda yaşamın bulunduğu ortaya çıkmıştır. Silvan yakınlarındaki Hassuni Mağaraları, Ergani yakınlarında Hilar Mağaralarında bu çağdan kalma kalıntılar tespit edilmiştir.
Bismil Körtik Tepe’deki kazılar yapılmadan önce Diyarbakır’da en eski yerleşim yeri Ergani İlçesinde bulunan Çayönü Tepesi olarak biliniyordu.
Bunun yanı sıra Diyarbakır’ın Merkez Sur İlçesi de oldukça eski bir yerleşim yeri olarak biliniyor.
Bunun yanı sıra, Lice yakınlarındaki Birkleyn Mağaraları, Eğil’deki Eğil Kalesi’nde Asurlardan kalan önemli kabartma ve kitabeler bulunuyor.
Aynı şekilde Diyarbakır’ın Kulp ve Silvan ilçelerinde de taş devri ve en eski insanlık dönemine ait kalıntılar ve bulgular tespit edilmiştir.
