Çınar ilçesi günümüzde Diyarbakır -Mardin yolu üzerinde, Diyarbakır’a 20 km mesafededir.
İlçe merkezi olan Akpınarköyü, Tarihî Mardin-Diyarbekir Kervan Yolu üzerinde bulunan bir köydür. Amed ’den, Mardin’e gidişteki ilk konaklama yeridir. Eskiden bu yol üzerinde yalnızca bir pınar bulunmaktaydı. Pınarın yanına sonradan bir han yapılmıştır. Han ve pınardan dolayı köy, Hanakpınar olarak anılmıştır. Osmanlıdan önceki dönemde bir köy konumunda olan bugünkü Çınar ilçesi Osmanlı Döneminde de köy konumunu korumuştur. Köy konumu, ilçedeki imar faaliyetlerini de etkilemiştir. İlçede günümüze ulaşan en kadim kültür varlığı Çem-i Reş Kaya yerleşimidir.
İlk yapımı Paleolotik Döneme dayanan bu kaya yerleşiminin daha sonraki dönemde de kullanıldığı anlaşılmaktadır. Çem-i Reş Kaya Yerleşimi’nden sonra yöredeki en eski kültür varlıkları Roma ve Bizans dönemine ait eserlerdir. Zerzevan Kalesi, Filizören köyü Kaya Mezarları ve sarnıçları Roma ve Bizans dönemine ait dikkat çekici eserlerdir. İlçe, 1515 tarihinde Osmanlı egemenliğine girmiştir.
Osmanlı döneminde bölgede başlayan Kürt medrese geleneği günümüzde Çınar ilçesine bağlı olan Aktepe ve Altınakar köylerin de de devam ettirilmiştir. Bu köylerde medrese geleneğinin başlamasıyla beraber imar faaliyetleri de hız kazanmıştır. Günümüze ulaşan Aktepe ve Altınakar köylerindeki, medrese, kasır ve camiler bu dönemde inşa edilen eserlerdir. Bu medreselerde yetişen alimler için ölümlerinden sonra ayrıca türbeler de inşa edilmiştir.
Bu türbelerin bir kısmı çeşitli onarımlarla günümüze ulaşmıştır. Mevcut medreselerde yetişen talebeler Cumhuriyet Döneminde de bu geleneği devam ettirmeye çalışmışlardır. Meydan (Şorşup) köyünde mevcut olan Şeyh Ahmet Camii ve Türbesi bunun en güzel örneğidir. Bu çalışma kapsamında Çınar ilçe sınırları içerisinde tarafımızdan tespit edilen ve daha önce tespiti yapılan tüm kültür varlıkları incelenmiştir.
Bismil ilçesinde çok yakın
Çınar, coğrafik olarak Bismil ilçesine çok yakın olmasının yanı sıra, kültürel olarak benzer özellikleri ile de dikkat çekiyor. Çınar ilçesine bağlı Yuvacık, Şorşup, Başalan köyleri her ne kadar Çınar ilçesinde bağlı olsalar da tarım, ticaret ve sosyal ilişkiler bakımından Bismil ilçesi ile daha fazla iç içedirler.
Çınar ilçesinin tarihi yerleri
Süleyman Ağa Mağaraları
Aşağıkonak mahallesi yakınlarında Göksu Çayı kenarında halk arasında Karaçay denilen bölgededir. Kayalık olan yüksek bir dağ oyularak odalar açılmıştır. 2000 yıl öncesi izlerini taşımaktadır. Rivayete göre burada Süleyman Ağa adında birinin oturduğundan "Süleyman Ağa Mağaraları" denilmektedir.
Şikeftan Mağaraları
Aşağıkonak Mahallesi yakınlarında Göksu Çayı kenarındadır. Süleyman Ağa mağaraları tipinde olup, aynı döneme aittir.
Zerzevan Kalesi
Zerzevan Kalesi, Diyarbakır-Mardin Karayolu üzerinde olup Demirölçek mahallesinin 1,5 km güneyindedir. Çevrenin en yüksek tepesi üzerinde kurulmuştur. Eskiden yer yer 70 metre yüksekliğinde surlarla çevrili olan Kaleden günümüze sadece kalenin ve konutların yıkılmış duvarları kalmıştır. Genel olarak Silifke'deki uzunca burç yerleşimini anmaktadır. Kalede yaşayanların içme suyu ihtiyaçlarını karşıladıkları Diyarbakır-Mardin Karayolu kenarında geçen dereye inen yeraltı tüneli kapanmıştır. İpek yolu üzerinde kurulan bu kalenin karakol görevi gördüğü tahmin edilmektedir. Kalenin ve surların taş boyları 2 metre, dar kenarları ise yarımşar metrelik dikdörtgen bloklardır.
Aktepe Minaresi
Aktepe mahallesindedir. Osmanlı döneminde kaldığı tahmin edilmektedir. Küllahı olamayan kesme taştan minarenin ait olduğu caminin birkaç kenar duvarı da yanında bulunmaktadır. Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Müdürlüğünce tescili yapılmıştır.
Jüşnehamke Mağarası
Mardin yolu üzerinde bulunan Göksü Barajının alt kısmında bulunan H. kale mağarası çınarın en büyük ve uzun mağarasıdır. Aynı zaman karşısında bulunan mağara onların bir mahallesinin karşısında olmasından dolayı onların köy ismi olan "jüşnehamke" mağarası olarak da anılmaktadır.
