Diyarbakır’da ilk çırçır fabrikaları Akyıl ve H Sait zaza, sonraları Engin Yeşil, Balteks, Recep Bal, Pervane tekstil ve Bal Teks ve Sanayide 4 çırçır fabrikası mevcuttur. Çırçır fabrikaları ağırlık olarak Bismil ilçesinde yapılmaktadır.
Çırçır fabrika sayıları en çok Bismil ve Çınar’da açılıyor.
Bismilde ilk Çırçırı kim açtı?
Çırçır açılış tarihleri-
1- Yer; Tepe beldesi, Bismil’de ilk çırçır 1990 yılında Tepe beldesinde Çalın ailesi hibe ile inşaatı başlattı. Ama inşaatı bitmediği için Çırçır fabrikası kurulmadı. O inşaat Bismil- Tepe yolunda hala atıl durumdadır.
2- Yer; Köseli köyü, 1992 yılında Sait kaptan Bismil’de çırçır yapıldı. Sonra Mehdi noterci ve Vahit bey Almancı ortaklığı ile devam etti. Şimdiki yeri boş;
3-Yer; Köseli köyü, 1994 yılında Mehmet Gültekin şimdi İpek pamuk yerinde çırçır açtı. Sonraki yıllarda İpek kardeşlerine devredildi.
4-Yer; Köseli köyü, 1996 yılında Ak çırçır (şimdi faal) %30 H.Salih Kılıç, %30 H.Nuri Altuğ, %30 Ali Duman ve %10 Zülküf Oral ortaklığında kuruldu.
Ak çırçır H Salıh Kılıç ortaklıkta ayrılarak, yan tarafta Akcan Yağ fabrikası kurdu. Ali Duman’da ortaklıkta ayrılarak Şimdiki Bismil Tekstil yerini kurdu. Ali Duman oğlu Mehmet Duman 2013 yılında fabrikayı Armen Tekstil’e devretti.
Ak çırçır ortakları %80 Altuğ kardeşler %20 Zülküf Oral’a hisse oranı kaldı.
Ak çırçır yönetimi şimdi Ercan Altuğ tarafında yönetilmektedir. Beyaz altın Progen tohum Bismil bayiliği elinde bulunduruyor.
5- Yer; Köseli köyü, Altay ve Akyıldız ortaklığı, Vahit bey, (şimdiki Ak çırçır karşında, Merdanoğlu bitişiğindeki arsada) yaptı. Altay ve Akyıldız 2 yıl ortaklıktan sonra, Altaylar 1997 yılında işletti. H Veysi Akyıldız 3 yıl daha çırçır’ı işletti. Şimdiki yeri boş alan arsadır.
6- Yer, Aralık köyü; H Salih Özaydın ve H Yusuf Tunç 1997 yılındaki ortaklığı, (şimdiki Çokubirlik arkasında Özaydın Tekstil) yeri,
7- Yer; Üçtepe köyü, 1999 yılında Üçtepe köyünde Vecdi Yüksel çırçır açtı. Şimdi depo kiralama ve sawgin Şerif Erdem açmış.
8- Yer; Sanayi mahallesi, 1999 Yılında Bismil- Batman yolu üzeri (Bozçalı düğün salonu arkası) Tevfik Bozçalı tarafında çırçır yaptı. Kaç yıl işlettikten sonra, şimdi atıl durumda, depolarına mısır konuluyor.
9- Yer; Köseli köyü, 2000 yılında H Şirin Özdamar, Vahit’in yeri kiraladı. 2004 yılında satın alarak çırçır fabrikası kurdu. Şimdi yönetimi oğlu Masum Özdamar yapmaktadır.
10- Yer; Köseli köyü, 2003 yılında H Maruf Yüksel ve kardeşleri tarafında çırçır kuruldu. 2020 yılında Eski Ak parti milletvekili Ali İhsan Merdanoğlu’na satılarak devredildi.
2023 yılında Yağ fabrikası kuran Merdanoğlu, fabrika yönetimi, oğlu Şehmus Merdanoğlu tarafında yönetilmektedir.
11- Yer; Köseli köyü, Ali Duman 2004 yılında Vahit’in yeri kiraladıktan sonra, Bismil Tekstili çırçır kurdu. Rahmetli Ali Duman ticaretinde dürüstlüğe önem veren bir kişiydi. Yönetimi oğlu Mehmet Duman’a devrettikten sonra, oğlu çırçırı büyüttü. Yanına Yağ fabrikası açıldı. 2008 yılında Kütlü pamuk tonu 825 TL aldıktan sonra, kütlü Pamuk elinde tonu 500 TL düştü. Sonraki yıllarda zararın büyümesi üzerine çoğu çiftçi mağdur oldu. Daha sonra Namık Aslan’a devredildi. Şimdi ki adı Armen tekstil oldu.
12- Özaydın çırçır 2002 yılında Aralık köyünde H Yusuf Tunç, ve H Salih Özaydın ortaklığı ile yapıldı.
2004 yılında H Yusuf Tunç ayrıldıktan sonra Çırçır ismi Özaydın çırçır oldu. Yıllar içinde makine parkını 3 prese çıkaran Özaydın, MAY tohum bölge bayiliği elinde bulunduruyor.
Fabrika yönetimi H Salıh Özaydın büyük oğlu Muzaffer Cengin Özaydın tarafında yönetildi. Ekim 2023 yılında H Cengiz Özaydın Ak parti ilçe başkanı olması üzerine, fabrika yönetimi Kardeşi Mahmut Özaydın tarafında yönetilmeye başladı.
13-Yer; Köseli köyü, 2004 yılında H Yusuf Tunç, Aralık köyünde çırçır ortaklığında H Salih Özaydın’dan ayrıldıktan sonra, Köseli köyünde Tunç çırçır açtı. Sonraki yıllarda makine portalı genişletti. Şimdi çırçır yanında un fabrikası ve 2023 yılında Yem fabrikası açıldı.
Fabrika yönetimi oğulları, Meki Tunç ve İrfan Tunç tarafında yönetilmektedir.
14- Yer; Köseli köyü, 2007 yılında Mehmet Gültekin yeri İpek kardeşlere devredildi.
Fabrika yönetimi, Yönetim kurumu başkanı Hüseyin İpek, alım satım Eshat İpek tarafında yönetilmektedir.
15- Yer; Köseli köyü, Akcan Yağ, 2004 yılında H Salih Kılıç, Ak çırçırda ayrılınca Yağ fabrikası açtı. 2014 yılında çırçır fabrikası yaptı.
Fabrika yönetimi H Salih Kılıç yönetiminde oğlu Hamdusena Kılıç tarafında yürütmektedir.
16-Yer; Köseli köyü, Altay çırçır 2008 yıllarında (şimdiki Devlet Hastane bitişiği) Altay kardeşler tarafında kuruldu. Altay çırçır 1 adet Saw-Gin ve 120 Rollengin makinesi bulunmaktadır.
2022 yılında Köseli mahallesi bir çırçır tesisi daha kurularak faaliyete geçti.
Altay kardeşler Bismil’de en iyi yatırımı Hayvancılık üzerinde yapılmaktadır.
Ortaklıklar yıllar bazında değişkenlik göstermekle birlikte, Ortaklıkları H Ferit Altay, Mehmet Altay, Husam Altay ve M. Faruk Altay olup, Yönetim M.Faruk Altay tarafında yönetilmektedir.
17- Yer; Tepe beldesi, Tepe Çelebi Rotobar tesisi 2012 yılında Çelebi kardeşler tarafında kuruldu. Tepe belediye başkanı Ahmet Çelebi %35 hisse, Hikmet Çelebi %17,5- Musa Çelebi %17,5- H. Halil Çelebi %17,5- Vefik Çelebi %17,5- oranında Diyarbakır’da ilk defa Balkan makinede Rotobar tesisi kuruldu.
2017 yılında ortaklar arasında Vefik Çelebi hissesini sattı.
2018 yılında H Ahmet Çelebi kendi hisselerini kardeşlerine devrederek, Oğlu Oktay Çelebi’ye yağ fabrikası kurdu.
Tepe çelebi çırçır şu an Hikmet Çelebi, Metin Çelebi ve Suat Çelebi tarafında işletilmektedir.
Tepe Çelebi Rotobar yönetimi H. Hikmet Çelebi tarafında yönetilmektedir.
18- Yer; Obalı köyü, Aykal Çırçır 5 kardeş arasında 2012 yılında Rollergin çırçır kardeşler arasında eşit ortaklıkta yapıldı. Rahmetli Medeni Aykal, Zülküf Aykal, Süphi Aykal ve 2 kardeş arasında ortaklaşadır. Aykal çırçır yönetimi 2021 yılına kadar Medeni Aykal tarafında yönetildi. 20 Ocak 2021 yılında kalp krizi geçiren Medeni Aykal’ın vefatı üzerine, Aykal çırçır yönetimi Zülküf Aykal tarafında yönetilmeye başladı.
Aykal kardeşler 2023 yılında Mehmet Aykal tarafında Balkan Şaw-Gin tesisi kurdu.
Diğer ortaksa çırçır deposu yaptı.
19-Sait oğulları çırçır, Yer, Türkmenhacı köyü, Kızıl kardeşler tarafında Mahmut Kızıl ve kardeşi Zülfikar Kızıl tarafında kuruldu.
Kızıl kardeşler sonraki yıllarda çırçır makine sayısını çoğalttı. 2023 yılında modern Yağ fabrikası kuruldu.
Çırçır ve Yağ fabrikası Kurulsal Başkan Mahmut Kızıl olup, yönetimi Zülfikar Kızıl tarafında yürütmektedir.
20- Kardeşoğlu çırçır 2012 yılında Ambar beldesinde yapıldı. Ortaklar arasında 5 yıl yürüttüysede çırçır ortaklar arasında birbirine devredildi.
Şu an Kardeşoğlu çırçır sahibi İbrahim Kardeşoğlu olup, yönetimi de kendisine aittir.
21- Mega çırçır 2016 yılında Köseli köyünde Musa Çelebi tarafında kuruldu. Yıllar bazında makina parkı ve depoları büyüttü. Çırçır yönetimi Musa Çelebi tarafında yönetilmektedir.
22- 2018 yılında Tepe beldesinde Tepe Özaydın çırçır Abdülkadir Özaydın tarafında kuruldu. 2021 yılında Yağ fabrikası yapıldı.
Fabrika yönetimi Abdülkadir Özaydın tarafında yapılmaktadır.
23-Göger çırçır ve yağ fabrikası önce Sanayi mahallesinde faaliyet yürüttükten sonra, Köseli Mahallesinde geniş depolarıyla yeni fabrika kurdu.
Göger kardeşler ortaklığında kurulan fabrikada Rollergin çırçır fabrikası kurulduktan sonra 2022 yılında ayrıca Saw-gin tesisi kuruldu.
Fabrika yönetimi Ferat Göger ve kardeşleri tarafında yönetilmektedir.
24- Merdanoğlu çırçır 2020 yılında H Maruf Yüksel’de satın alındı. Ak parti eski milletvekili Ali İhsan Merdanoğlu tarafında alınan fabrika 2021 yılında 2.çırçır ve 2023 yılında modern yağ fabrikası kurdu.
Fabrika yönetimi Şeyhmus Merdanoğlu tarafında yönetilmektedir.
25- Tepe beldesinde H Ahmet Çelebi 2018 yılında, Tepe çelebi hisselerini kardeşlerine devrettikten sonra yan tarafta Çelebi kardeşler mega Yağ fabrikası ve 2021 yılında çırçır fabrikası kuruldu.
Fabrika yönetimi oğlu Oktay Çelebi tarafında yönetilmektedir.
26-2018 yılında Türkmenhacı köyünde köy muhtarı Resul Koluman tarafında çırçır fabrikası kurdu. Her yıl yeni çırçır kuran Koluman, 2022 yılında yeni yağ fabrikası kurdu. Yıllar içinde müşteri portföyü büyüten fabrikada,
Şirket yönetimi Resul Koluman ve oğlu İbrahim Koluman tarafında yönetilmektedir.
27- Sümer Çırçır, Tepe beldesinde 2010 yılında Eski Bakan Salih Sümer’in oğlu Vahdettin Sümer tarafında kuruldu. 2013 yılında Çınar başaklı köyünde H. Hüseyin fabrika alımı için Fabrika incelemesi sırasında, Yaz sıcağında küçük çocuğu arabada unutması üzerine Tepelilerin damadı H Hüseyin küçük oğlu araçta aşırı sıcaklığa maruz kaldı. Fabrika incelemesinde sonra arabasının yanına gelen H Hüseyin küçük oğlunun hareketsiz buldu. Hastaneye kaldırılan çocucuğun hayatını kaybettiği belirtildi. H Hüseyin çırçır fabrikası almaktan vazgeçti.
Daha Sonra Akaydın kardeşlere devredildi.
Daha sonraki aylarda Vahdettin Sümer fabrikayı tekrar satılığa koydu. Bu sefer Tepe beldesinde H Hadi Akaydın ve kardeşi H Cemal Akaydın satın aldı. Akaydın 5 yıl içinde arsa ve depo ile makine portföyü büyüttü.
Fabrika yönetimi H Cemal Akaydın tarafında yönetilmektedir.
28- 29-Desa pamuk ve Tekin Pamuk 2019 yılında Aralık köyünde H Halil Bulut ve Sıddık Tekin tarafında ortaklaşa yapıldı. 2021 yılında ortaklar yan tarafta başka çırçır fabrikası yaptı.
Ortaklar kura çekiminde Desa pamuk H Halil Bulut’a kaldı. 2021 yılında yapılan fabrikada Sıddık Tekin ve Nedim Tekin aldı. Adı Tekin pamuk oldu.
30-Yeni Aykal Türkmenhacı yolu üzerinde 2021 yılında Faik Aykal tarafında yapıldı. 2023 yılında yeni depo yapan Aykal fabrika yönetimi Rauf Aykal tarafında yönetilmektedir.
31- Desen Pamuk, Bismil Batman yolu üzerinde Of köyünde Tanrıkulu ve Özateş kardeşler tarafında 2022 yılında kuruldu.
Fabrika yönetimi alım satımı Murat Tanrıkulu tarafında yapılmaktadır.
32- 2022 yılında Bismil Batman yolu üzeri faaliyete geçen Zübeyir Gök tarafında yapıldı.
Fabrika yönetimi Zübeyir Gök tarafında yapılmaktadır.
33-Özakbulut çırçır Tepe beldesinde, Mehmet Bulut, Şakir Akaydın ve Özgür Özalp eşit ortaklıkta 2022 yılında kuruldu.
Şirket yönetimi Mehmet Bulut tarafında yürütmektedir.
34-Collektion Çırçır karabörk köyünde Ziver Aslan, Mehmet Çağlayan ve Mehmet Duman tarafında 2021 yılında kuruldu. 2 yıl içinde makina portföyü büyüten Collektion çırçır, 2023 yılında Ziver Aslan hissesini sattı. Şu an fabrika yaptığı zarar nedeniyle hisse devretmede karışıklık yaşanıyor.
35- Araz pamuk Güksü köyünde 2023 yılında H Ramazan Araz ve kardeşleri tarafında kuruldu. sawgin türü yeni modern tesis kuruldu
36- Uğur san Çırçır Aralık köyünde H Niyazi Uğur kardeşleri %75 hisse ve İlham Çalın %25 hisse ile modern Sawgin tesisi kurdu. Fabrika yönetimi H Niyazi Uğur tarafında yapılmaktadır.
37- Atabay çırçır Türkmenhacı köyünde 2023 yılında Sezai Atabay tarafında Rollengin çırçır kuruldu.
Fabrika yönetimi Sezai Atabay yapmaktadır.
38-Aykal Sawgin Güksü mahallesinde 2023 yılında modern sawgin kurdu. Fabrika yönetimi Mehmet Aykal yapmaktadır.
39- Duru pamuk Üçtepe köyünde 2021 yılında Vecdi Yüksel yerini kiralayan Şerif Erdem tarafında Sawgin tesisi kurdu.
Fabrika yönetimi Şerif Erdem’in oğlu Özgür Erdem tarafında yönetilmektedir.
40- İsapar H Davut Yıldırım ve kardeşleri tarafında İsapınar köyünde çırçır kuruldu. Şu an fabrika çalışması durduruldu.
41- Kurudere köyünde H Fesih Fidan ve kardeşleri tarafında 2023 yılında kuruldu
Fabrika yönetimi Fesih Fidan yönetmektedir.
BİSMİL ilçesinde Akcan yağ, Armen Yağ, Mega yağ, Tepe Özaydın yağ, Merdanoğlu yağ, Koluman yağ ve Sait oğlu yağ olmak üzere 7 yağ fabrikası bulunmaktadır.
Çınar ilçesinde, Buğdaycılar 75 makine
Yıldırım 120 makine
Çakmak 120 makine
Güksü 60 makine ve Gap çırçır 120 makine ile Sarı çırçır 80 makine ile çırçır fabrikası bulunmaktadır.
Peki Çırçır ne demek?
Çırçır ya da çırçırlama ne demek? Kütlü pamuğu tohumundan ayırma işlemine denir. Pamuk bitkilerinden hasat edilen pamuğun elyafları içine gömülü tohumlar bulunmaktadır. Çırçır, pamuk tohumlarının liflerden çıkarılması sürecine verilen isimdir. Tarihsel olarak çırçırlamada el emeği kullanılmıştır ancak günümüzde bu işlem özel çırçır makineleri yardımı ile yapılmaktadır.
1- Sawgin Çırçır Makinesi ya da testereli çırçır makinesi, daire şeklindeki dönen testereler yardımıyla lifleri çiğitlerinden ayıran çırçır makinesine denir.
2- Rollergin Çırçır Makinesi ya da merdaneli çırçır makinesi deri, kauçuk ve benzeri maddelerle kaplı silindir yardımıyla lifleri çiğitlerinden ayıran makineye denir.
Bu sistemde merdanenin pürüzlü yüzeyine takılarak çekilen pamukta, çiğit bıçakla merdane arasından geçemez ve elyaf serbest kalarak aşağı düşer. Saatte ortalama 20 - 30 kg yabancı madde oranı yüksek lifler elde edilir.
Türkiye’de ilk çırçır makinası
Türkiye'de ilk kez 19. yüzyıl başlarında Çukurova bölgesinde ilkel yöntemlerle başlayan pamuk üretimi 1864'te Fransızlar'ca kurulan ilk çırçır fabrikasını İngilizler'in Adana, Mersin ve Tarsus'ta kurdukları öbür fabrikalar izledi ve daha sonra başka pamuk işleme tesisleri kuruldu. Bunun doğal sonucu olarak gittikçe artan pamuk ekim alanları 1920'lerin sonunda yaklaşık 100 bin hektara ulaştı.
Mersin’in Tarsus ilçesinde, Akdeniz kıyısında yer alan Tarsus Çırçır Fabrikası, 1865 yılında bölgedeki Avrupalıların girişimiyle Çukurova Bölgesi’nde kurulan ilk endüstri yapılarından biridir.
